Een beetje ge-Trump-eerd

De nieuwe Amerikaanse president Donald J. Trump komt erg ‘stoer’ uit de hoek tijdens de eerste weken van zijn mandaat.  Hij laat zich weinig gelegen aan diplomatieke relaties, aan grondwet of aan bestaande afspraken.  Hij zet zijn verkiezingsbeloften onverdund om in ‘executive orders’.  Voor zijn achterban is dit ongetwijfeld een bewijs van rechtlijnigheid en kordaatheid.  Voor meer neutrale waarnemers geeft dit aanleiding tot grote zorgen over de toekomst van de Verenigde Staten, over de toon die de ‘leider van de vrije wereld’ zet op het vlak van mensenrechten en migratie en over de mogelijke verstoring van mondiale economische en handelsmechanismen.

Het is op zich al moeilijk te begrijpen dat een man die zijn verkiezing te danken heeft aan halve waarheden en hele leugens, aan manipulatie en tweedracht, aan haantjesgedrag en vulgaire praat, nu de machtigste man ter wereld is en dat hij die macht ook ten volle en autocratisch uitoefent.  Het is nog minder te begrijpen dat het hele politieke systeem van de Verenigde Staten – althans in deze eerste fase van het Trump-tijdperk – met grote ogen gebiologeerd kijkt naar dit uitzonderlijke fenomeen, maar er niet in slaagt om, met de nodige ‘checks and balances’, het evenwicht en de redelijkheid te herstellen.

De verklaring daarvoor vinden we wellicht deels in het feit dat Donald J. Trump verkozen werd (wat het aantal ‘kiesmannen’, niet wat het aantal stemmen betreft …) na een campagne die grotendeels buiten het klassieke partijensysteem om verliep en er ook vaak regelrecht tegenin ging.  Die campagne was zo succesrijk, net omdat ze inging tegen de ingewikkeldheid van de besluitvorming, tegen de nuance, tegen delicate evenwichten in het beleid, kortom: tegen het establishment.

Dat is merkwaardig, want Donald J. Trump kandideerde precies voor dé topfunctie van dat establishment, nl. het presidentschap van de Verenigde Staten van Amerika.  Nu hij zelf aan de knoppen van het bestuur zit, geeft hij nog steeds de indruk tegen het establishment te zijn dat hij zelf vertegenwoordigt.  Zo wordt hij tot een onmogelijke spagaat gedwongen: met het ene been zit hij vast in de retoriek van zijn verkiezingsbeloften en moet hij ‘snel’ en ‘doortastend’ handelen, terwijl hij met het andere been in de realiteit staat van een staatsapparaat dat bijzonder complexe processen moet sturen en beheersen rond economie, tewerkstelling, handelsrelaties, veiligheid, mensenrechten, milieu en sociale cohesie.

We moeten nog afwachten op welk been de nieuwe VS-president uiteindelijk zal steunen, maar in beide gevallen kunnen de gevolgen bijzonder desastreus zijn.  Indien hij vasthoudt aan zijn populistische retoriek, brengt hij zelfs op eerder korte termijn enkele fundamentele evenwichten binnen zijn land, maar ook binnen de mondiale gemeenschap in gevaar, wat tot erg onvoorspelbare reacties en gevolgen kan leiden.  Indien hij kiest voor een genuanceerde, doordachte en duurzame benadering van zijn beleid, zal hij de achterban die hij met populistische uitspraken en voorstellen heeft gelokt, fundamenteel ontgoochelen, waardoor ze in opstand zullen komen tegen het ‘nieuwe’ establishment en hun vertrouwen in politiek en beleid helemaal zullen verliezen.

Wat de nieuwe VS-president doet, is de populistische illusie wekken dat complexe, moeilijke problemen op een zeer eenvoudige manier kunnen worden opgelost.  Komen er te veel Mexicanen binnen?  Dan bouwen we toch gewoon een muur.  Worden er aanslagen gepleegd door moslimterroristen?  Dan komt er toch gewoon een inreisverbod voor een aantal landen.  Vinden we dat we te weinig exporteren?  Dan heffen we toch gewoon een pak meer belastingen op de import.  Bekennen verdachten niet snel genoeg?  Dan onderwerpen we hen toch gewoon aan waterboarding. Dat zal ze wel leren. 

Allemaal heel simpel.  Maar ook met ontzettend vele voetangels, omdat niet is nagedacht over de mogelijke consequenties en over de negatieve neveneffecten.  Toch zal dat de populist in Donald J. Trump niet stoppen.  Voor populisten is niet de realiteit de belangrijkste bekommernis, maar wel de perceptie.  Zo lang hun achterban blijft geloven dat ze goed bezig zijn, hebben de feiten geen enkel belang.  Het is niet toevallig dat de nieuwe woordvoerder van het Witte Huis op de eerste dag (!) van het presidentschap van Trump sprak over “alternative facts”, toen hij geconfronteerd werd met staalharde contradicties.  Indien de realiteit niet beantwoordt aan wat gezegd of gedacht wordt, dan pas je toch gewoon de realiteit aan …

Het kost weinig moeite om in te schatten dat een beleid dat losstaat van de realiteit gedoemd is te ontsporen en dat de realiteit de perceptie ooit wel inhaalt.  Maar wanneer en tegen welke prijs?

Sommige politici – en niet van de minsten – roepen op om niet ‘hysterisch’ te reageren tegen de regeerstijl van Trump.  Het klopt inderdaad dat sterke democratieën het vermogen moeten hebben om ontsporende macht opnieuw binnen de perken te dwingen.  Maar laat ons vooral toch niet te naïef zijn.  Als fundamentele mensenrechten met voeten worden getreden of als de elementaire principes van de rechtsstaat in het gedrang komen, mogen echte democraten niet zwijgen.  Dat zou schuldig verzuim zijn en de geschiedenis leert ons onveranderlijk dat stilletjes zwijgen niet helpt om de valse lokroep van het populisme te ontmaskeren.

Ook bij ons, In Europa, in België en in Vlaanderen wint het populisme veld.  Het wordt voor ernstige politici steeds moeilijker om aan een breed publiek uitgelegd te krijgen waarmee ze precies bezig zijn.  Dat is deels te wijten aan politici zelf die te weinig aandacht besteden aan heldere en transparante communicatie, ook wanneer het gaat om onsympathieke of niet-populaire boodschappen.  Complexe communicatie wordt er ook niet gemakkelijker op in een Twitter-tijdperk van ultrakorte, per definitie niet genuanceerde statements, waarbij het belangrijker lijkt of de mening knap en snedig geformuleerd wordt dan welke inhoud ze heeft.  In een cybergevecht tussen een oneliner en een uitgediepte argumentatie, wint de oneliner het.  Want het grote publiek wil vooral niet worden lastiggevallen met technische, procedurele en financiële aspecten die met complexe besluitvorming te maken hebben.  Het grote publiek wil horen dat ‘de politiek’ hen ‘begrijpt’ en dat de problemen die zich elke dag voordoen opgelost zijn of minstens opgelost worden.

Zowel de klassieke als de nieuwe media helpen ijverig mee om bij de berichtgeving over politieke besluitvorming in erg gesimplificeerde zwart/wit-tegenstellingen te rapporteren.  Zelfs programma’s die – zeldzaam als ze zijn – over de nodige tijd beschikken om een thematiek wat grondiger uit te diepen, geven de voorkeur aan debaters met een ‘geprononceerde’ mening, die dan geplaatst wordt tegenover debaters met een tegengestelde ‘geprononceerde’ mening, vanuit de redenering dat op die manier de problematiek duidelijk wordt voorgesteld en dat het publiek dan een ‘keuze’ kan maken.  Maar op die manier ligt de nadruk onveranderlijk op conflict, ruzie en polarisering.  In die omstandigheden moéten politici wel provoceren of iets spectaculairs aankondigen, want anders zijn ze niet interessant voor de kijker, de tablet-swiper of de luisteraar.  Terwijl de essentie van gedegen democratische besluitvorming precies is dat een gedachtewisseling uiteindelijk uitmondt in een zo breed mogelijk gedragen compromis dat rekening houdt met alle noodzakelijke nuances, gevoeligheden en belangen.  Emotionele polarisering is het wapen van de populist.  Empathische dialoog is het instrument van de democraat.

Indien we niet willen dat onze Vlaamse, Belgische, Europese politieke cultuur evolueert naar een Trump-scenario, moet veel sterker de nadruk worden gelegd op de gemeenschappelijke democratische, culturele, humanitaire en morele waarden die het fundament vormen van onze samenleving.  Dat vergt een grote inspanning.  Van politici, onderwijs en het middenveld.  Maar ook van ‘de mensen’ zelf.  Onze samenleving is globaal en mondiaal.  Daardoor is ze onnoemelijk complex.  Wie die samenleving als politicus mee wil besturen of als burger mee wil sturen, moet beseffen dat een democratisch systeem alleen kan werken wanneer de actoren bereid zijn zich grondig te informeren, met kennis van zaken mee te participeren, zorgvuldig na te denken over evenwichtige oplossingen en het eigen belang in zekere mate te laten wijken voor solidariteit en rechtvaardigheid ten aanzien van anderen.  Dat staat haaks op de minute-made opinies en op de minutieus getimede soundbites waartoe het inhoudelijke debat al te vaak herleid wordt.

Wie als burger vanuit de overheid alleen maar output voor individuele behoeften verwacht, maar niet bereid is materieel, sociaal en intellectueel in het democratische proces te investeren, holt de grondvesten van het systeem onverbiddelijk uit.

Misschien kunnen we met elkaar afspreken dat we voortaan bij beleidsdiscussies twee uitgangspunten zullen respecteren: respect voor de feitelijkheid én zin voor nuance en evenwicht.

Populisten krijgen alleen een kans in angstige samenlevingen die de redelijkheid en de (soms moeilijke) dialoog inwisselen voor de emotie en de irrationaliteit.  En die irrationaliteit leidt onvermijdelijk tot de teloorgang van cohesie en tot een degradatie van de samenleving.

Het is de kunst om te denken met ons hart en om te voelen met ons verstand.  Empathie, dossierkennis, een doordachte visie op mens en maatschappij, een open geest en de bereidheid om samen tot oplossingen te komen voor moeilijke problemen, dat is het tegengif tegen het simplistisch verbond van populisten, die uiteindelijk slechts in één project geïnteresseerd zijn: hun eigen glorie. 

We moeten ons geen illusies maken.  Ook onze Vlaamse, Belgische, Europese samenleving heeft zich al gedeeltelijk ge-Trump-eerd.  Laat ons ervoor zorgen dat we als samenleving kiezen voor emancipatie en menselijke vooruitgang en niet voor een terugkeer naar de politieke puberteit.